Korleis kjennest det eigentleg å ha nokon i vrangstrupen? I ei ny språkbok set Kristin Fridtun fingeren på alt det rare vi seier.
– Eg er ikkje redd for å tulle med ord, vri og vrengje litt, seier Kristin Fridtun.
Det viser ho tydeleg i «Norsk etymologisk oppkok – du veit ikkje kva du snakkar om», der ho sprettar opp vanlege ord og syner på leikent vis fram løyndommar som ligg i uttrykksmåtane vi brukar dagleg.
– Det er veldig artig å sjå føre seg korleis det eigentleg ser ut når nokon snakkar i munnen på kvarandre, seier forfattaren.
Men Kristin Fridtun har plass til meir enn rare språklege bilete i boka, for med master i norrøn filologi flettar ho også inn fagfeltet sitt og byr på finurleg ordhistorie. Mykje av råmaterialet til tekstene er i tillegg henta frå språkspalta ho har skrive i Dag og Tid dei tre siste åra.
Logiske løyndommar
Målet med boka er å få folk til å gruble litt og undre seg over alle dei tilsynelatande vanlege orda vi brukar. Det har Kristin Fridtun gjort mykje av sjølv.
– Eg blir stadig overraska når eg oppdagar kva orda eigentleg betyr, samtidig som tydinga ofte er heilt logisk, seier ho og gir eit døme:
– Fantasi kjem frå gresk og betyr å gjere synleg – og det er jo akkurat det vi gjer når vi fantaserer – vi gjer noko synleg inne i hugen. Vi har forresten eit norsk ord for fantasi – hugsyn. Det står til og med i ordboka til Ivar Aasen.
Opphavet
Ved å snirkle seg tilbake til opphavet, vil Kristin Fridtun finne ut kva orda har betydd tidlegare. Sjølv er ho oppteken av å ta ordet snill tilbake til røtene.
– Snill har no ei litt negativ tilleggstyding, det blir ofte brukt om folk vi meiner er spake, ettergivande og kanskje keisam. Men opphavleg betyr snill klok og dugande.
Den nyklekte forfattaren håpar at folk ikkje trur dei må kunne mykje om språk for å lese boka.
– Eg har ikkje skrive ei lærebok om rett språk, men trur likevel folk kan lære litt av det eg skriv.
Aasen-inspirasjon
Kristin Fridtun er oppvaksen på Elverum og fram til ho blei student i Trondheim skreiv ho bokmål. Men då ho i eit føredrag frå Mållaget høyrde om korleis Ivar Aasen arbeidde, blei ho overtydd om at det var nynorsk ho skulle bruke.
– Eg vart gripen av ynsket om å gi folk eit skriftmål dei kjenner seg heime i, og djupt imponert over måten han gjennomførte dette prosjektet på; kor omhugsamt han granska målføra og sette saman eit regelrett og fullgildt mål som femnde dei alle saman. Ingen kunne gjort det betre enn Ivar Aasen.
Ordkjelda kroppen
Biletlege seiemåtar knytt til kroppsdelane våre frå topp til tå får mykje plass i boka. For kva gjer vi eigentleg når vi legg hovudet i bløyt, er openhjarta, gir ei hjelpande hand, eller trakkar nokon på tærne?
– Veldig mykje i språket tek utgangspunkt i kroppen. Berre tenk på ord som fjellrygg, tannhjul og fjordarm, seier Fridtun.
Ho trur folk flest til ei viss grad tenkjer over dei biletlege uttrykka dei brukar, men ikkje alltid.
– Det ville bli veldig slitsamt dersom vi heile tida skulle tenkje over kva vi seier.
Likevel synest Kristin Fridtun at mange burde vere meir merksame på frasar som blir brukt i utrengsmål.
– Somme skyt inn uttrykket «det er klart at …» framfor kvar einaste setning. Det underlege er at dei som seier «det er klart at» i tide og utide, ofte ordlegg seg svært uklart. (NPK)
