Det er ikkje sant, men eg fekk lyst til å reklamera for den nye klarspråksgruppa i Språkrådet. Og sidan eg ikkje sit i styret meir, kan eg skryta med godt samvit.

Somme av oss har brukt mange år av livet på å kursa offentleg tilsette i å skriva enklare og klårare norsk. Me ser at det offentlege, gjennom språket, nektar mange innbyggjarar innsyn i saker som vedkjem dei. Det kan vera brev frå det offentlege, og det kan vera lover, forskrifter eller retningslinjer. Eit døme: Når ein har mist ektefellen sin, er det mykje å slita med. Det er ikkje berre kjekt å få brev med overskrifta ETTERLATTERETTIGHETER ETTER nn, og lenger nede få vita at ektefellen ikkje har:
«rett til etterlattepensjon når medlemmet dør innen ett år etter tilsetting med rett til medlemskap eller etter at ekteskapet ble inngått, og dødsfallet skyldes sykdom som medlemmet led av ved tilsettingen eller vigselen og som en av ektefellene må antas å ha kjent til.»

Mange vil truleg berre oppfatta at dei kanskje ikkje får pensjon etter si eller sin kjære, og så stoppar lesinga fordi teksten er håplaus. Dømet har eg henta frå den friske nettstaden www.klarspråk.no, der Språkrådet gjev råd og rettleiing til deg som er offentleg tilsett og gjerne vil nå mottakarane dine. Sjå innom denne nettstaden, eg garanterer at du finn gode og nyttige råd. Du kan til dømes sjå korleis klarspråksgruppa ville ha skrive det nemnde brevet frå Statens pensjonskasse. Her får du nokre fleire lesetips frå nettstaden:

– Dersom du arbeider med kommunikasjon i ei offentleg verksemd, kan du sjå korleis dei driv på med klarspråksarbeid i til dømes Statens kartverk, Mattilsynet, Utdanningsdirektoratet, Bærum kommune, Fredrikstad kommune, Statens pensjonskasse, Försäkringskassan i Sverige og mange fleire.

– Er du oppteken av kva trekk i språket som er verstingar for den som skal formidla noko, finst det eigne språkråd. Det finst til og med ei eiga liste, «Kansellisten», med stive ord og uttrykk som me sjeldan ser i daglegspråket, men som blømer frodig i brev og andre tekster frå det offentlege.
– Du kan lesa undersøkingar av ymse slag, både frå Noreg og Sverige. Visste du at det finst eit eige system for å registrera korleis blikket vårt går når me prøver å lesa eit skjema? Og dersom målinga syner at blikket ditt virrar frå kant til kant i fullt virvar, bør einkvan sjå nærmare på skjemaet.

– Ja, og så kan du prøva deg på ein eigen klarspråks-kviss, eller quiz som det heiter på fint. Det skader ikkje å skjerpa hjernen innimellom, me bli alle sløvare med åra.

Og så understrekar klarspråksgruppa ei sanning som er sannare enn dei fleste sanningar, her i dansk utgåve: «Det nytter f.eks. ikke at kræve klart sprog hvis chefen i virkeligheden synes at den snørklede kancellistil er skabt af Vorherre og ikke kan ændres.»

Viss du er sjef, får du ta litt ekstra vare på dét sitatet!

Jan Olav Fretland er førsteamanuensis i norsk ved Høgskolen i Sogn og Fjordane

LEIAR: Etter 22. juli har vi diskutert språk, retorikk og debatt på ein måte vi ikkje har gjort på lenge her i landet.

Somme politikarar og parti har lova å ta sin eigen retorikk opp til vurdering, medan andre er nervøse for debattane og lurer på korleis ein skal vite kor grensene går for kva ein kan seie og ikkje seie.

Det er sett eit høgst tiltrengt søkjelys på kommentarfelt og debattforum, og VG har til dømes valt å krevje at du no er pålogga Facebook-profilen din for at du skal få kommentere saker på VG-nett. Dei har fått nok av søppel i kommentarfelta sine, seier dei. Samstundes finst det stor forståing for at ikkje alle kan eller vil stå fram med fullt namn og bilete når meir personlege tema skal diskuterast.

Semja er uansett stor om at vi må skjerpe krava til debatten og språkbruken vår. Først og fremst ved at vi går i oss sjølve og set ord på det vi veit og kan på ein ærleg og høfleg måte. Men minst like viktig er det at vi vågar å gå inn i ubehagelege debattar og diskutere og korrigere kunnskapsløyse og utskjellingar.

Kunnskap var mantraet på Twitter dei første nettene og dagane etter 22. juli. Frå det smalt i Oslo, gjekk oppmodinga ut: Ikkje sprei uverifiserte rykte. Ikkje sei ting du ikkje er sikker på. Vi treng å vite, ikkje tru. Og slik heldt det fram. Påstandar basert på synsingar og lause rykte vart anten gått i rette med eller tagde i hel.

Kunnskapsminister Kristin Halvorsen tok nyleg initiativ til kampanjen «Jeg skal si ifra». Dette er ein Facebook-kampanje som til no har fått drygt 7000 medlemer, og føremålet er å nedkjempe framandfrykt og rasistiske haldningar i debattfelta til nettavisene. 7000 tilhengjarar er ikkje spesielt mange når ein veit kor mange tusen «likar»-tilhengjarar relativt tøvete saker kan samle på Facebook. Men likevel er det eit prisverdig tiltak. Kampanjen har mellom anna løfta fram iFAKTA, ei samling av nøkkeltal og annan informasjon om innvandring og integrering, som kan lastast ned frå Integrerings- og mangfaldsdirektoratet.

Skal vi no kome vidare, er dette retninga å gå. Fordommar byggjer på kunnskapsløyse og frykt. Debatt må vere tufta på kunnskap og vit, og han må haldast i ein språkbruk vi kan stå inne for om vi vert tvinga til å sjå einannan i auga.

KOMMENTAR: Det er somme oppleste og vedtekne sanningar etter 22. juli, som ikkje er ukompliserte. Ei slik sanning er at vi treng ein meir open samfunnsdebatt, og ikkje eit hemma ordskifte, slik det av gode grunnar var dei første vekene. Band på debatten vil svekkje ytringsfridomen og drive dei mest ubehagelege straumdraga – særskilt i innvandringsdebatten – inn i mørke krokar der det kan bli avla ny, farleg ekstremisme.

Dette er sant, men samansett. «Innhaldet står fjellstøtt» skreiv Oslo Framstegspartis leiar Christian Tybring-Gjedde då han beklaga forma i sin mykje kritiserte kronikk i Aftenposten om det fleirkulturelle elende, som han gav Arbeidarpartiet skulda for. Då var kanskje ikkje orsakinga verd noko? Innhaldet er jo viktigare enn ordbruken. Men det er ikkje råd å trekkje eit skarpt skilje mellom innhald og ordbruk. Då Tybring-Gjedde dempa ordbruken, dempa han også den aggressive bodskapen. Det gjorde ikkje mirakel, men det var positivt. Då er det verre at partiet sin leiar Siv Jensen held fram med å bruke sitt infame «snikislamisering», eit skrekkdøme på skremselspropaganda i ei sømeleg form.

Alle minnemarkeringane etter tragedien har demonstrert krafta i språket og kor viktig det er å finne dei rette orda. Medan det omvendte – negativ, hatefull, stemplande, stigmatiserande ordbruk – er skadeleg i seg sjølv, ikkje berre som innpakningspapir for ein bodskap.

Den svenske forfattaren Ola Larsmo skreiv i Dagens Nyheter få dagar etter terrorhandlingane tankevekkjande om korleis språk kan vera med på å bane vegen for massemord. Ein treng ikkje gå tilbake til Goebbels-propagandaen, som la eit mentalt slør over holocaust i det tyske samfunnet, sjølv om dette er eit historisk døme utan sidestykke. Folkemordet i Rwanda i 1994 og Srebrenica i Bosnia året etter er i same gate. Ved begge høve var intens hatpropaganda eit viktig førebuande verkemiddel for å snakke ned menneskeverdet til dei som skulle takast. Hutu-militsen sin radio i Rwanda skråla om tutsiane som «kakerlakkar» i dagevis før nedslaktinga tok til. Det er lettare å trakke ein kakerlakk under foten enn ein granne som er tutsi.

Dette kan vera meir relevant for vår heimlege debatt enn vi likar å tenkje på. Larsmo minner om den giftige tonen i omtalen av innvandrargrupper og framande kulturar og religionar i Sverige på 1990-talet, eit samfunn som trudde at rasisme var eit marginalt problem, og som ikkje hadde eit stort populistparti til høgre, slik Noreg lenge har hatt. Det er vanskeleg å observere langsiktige samfunnsendringar medan ein står midt oppi dei, og før ein visste ordet av det, rykte dei sterkt framandfiendtlege Sverigedemokratane inn i Riksdagen for full musikk i fjor.

Eg intervjua tidlegare Oslo-biskop Gunnar Stålsett for Klassekampen få dagar etter terroraksjonane. Han tek for gjeve at det blir ei varig endring i den politiske retorikken heretter, og seier at ingen politikar kan sjå seg sjølv i spegelen om dei held fram med stigmatiserande og generaliserande retorikk som set folkegrupper i systematisk negativt lys. Han løftar ikkje berre peikefinger mot Framstegspartiet, det mest opplagte målet for slike peikefingrar, men seier at alle må sjå til å snakke på ein annan måte. Regjeringa også.

Det står att å sjå om Stålsett er for optimistisk. Vi må jobbe hardt for å halde ved like dei positive samfunnsendringane etter 22. juli, sa den 18 år gamle, overlevande AUF-jenta Prableen Kaur til meg. Vi har alle eit ansvar for orda vi nyttar, kvar einaste dag, skriv Ola Larsmo.

Alf Skjeseth er journalist i Klassekampen

KOMMENTAR: Vi har med stigande undring følgt debatten om nynorsk i skulen. Høgre og Framstegspartiet har begge opna for at sidemål, les: nynorsk, skal vera valfritt i grunnskulen og i den vidaregåande skulen. Dei framstiller denne «valfridomen» som ein demokratisk rett, til beste for elevar og lærarar. Men det er skilnad på demokrati og fleirtalsdiktatur.

I dag har Språkrådet og Kulturdepartementet ansvar for norsk språkpolitikk. I sin konsekvens vil Høgre og FrP sine ønske om at elevane sjølve skal få velja om dei vil læra heile eller litt av det norske språket, føra til at dei flyttar ansvaret for delar av politikken over til skuleborna. Spør du ein trettenåring om ho vil ha mindre lekser, og ein lærar om han vil ha færre stilar å retta, skulle det ikkje forundra oss om dei sa ja takk. Dette handlar ikkje om reelle val, vi snakkar om pinleg ansvarsfråskriving og svekking av kompetansemåla i den norske skulen.

Det er tydeleg at sidemålsopplæringa for bokmålselevar ikkje fungerer godt nok, men då må det vera betre å styrkja denne opplæringa, heller enn å fjerna kunnskapskravet. Kjartan Fløgstad ironiserte, i kjend stil, over den same problemstillinga for nokre år sidan: Kvifor ikkje berre fjerna Sør-Amerika frå kartet? Berre dei færraste av oss kjem til å få bruk for kunnskap om dette kontinentet, skreiv han. Ikkje alle skjøna ironien.

Ei undersøking Språkrådet har gjort mellom norsklærarar, syner det tydeleg: Haldningar til nynorskdelen av faget norsk er ein del av problemet. Ikkje overraskande har lærarar med bokmålsbakgrunn, som kjenner seg svake i nynorsk, dei mest negative haldningane til obligatorisk sidemålsundervisning. Nokre delløysingar på dette er opplagde, men det vil ta tid før dei får effekt: Gi norsklærarar tilbod om betre vilkår dersom dei held eit høgt nivå i faget norsk, gi tilbod om etterutdanning til dei som treng dette; og ikkje minst: styrk norskfaget i lærarutdanninga. Gode norskkunnskapar gir grunnlag for læring i alle fag.

Det er viktig at Høgre og FrP ikkje får leggja premissane for debatten om norskfaget, han er for viktig til det. I staden for å dvela ved detaljar og problem, bør debatten løftast for å synleggjera verdien av at vi faktisk har to språkformer som påverkar kvarandre her i landet. Dette gjer norsk til eit rikare og meir dynamisk språk. For dei fleste av oss er det norske språket sett saman av to likestilte målformer, nynorsk og bokmål – og begge desse formene er umistelege delar av vår felles kulturarv, ja for heile vår identitet. Dette er også utgangspunktet for den svært gode stortingsmeldinga Mål og meining som vart behandla i Stortinget i 2009, og som såleis er gjeldande offisiell norsk språkpolitikk.

Norskundervisninga har vore tospråkleg i 150 år. Alt frå 1860-åra skulle elevane i folkeskulen lesa utvalde tekstar på det som då vart kalla landsmål og riksmål. Femti år seinare vedtok stortingsfleirtalet at dei som tok examen artium, skulle kunna både bokmål og nynorsk. Seinare blei same kravet innført i lærarutdanninga. Det å ha kunnskap i begge målformene vart sett på som ein del av det allmenne danningsgrunnlaget, og tanken om at språkformene skulle vera likestilte, har heile tida vore ein berebjelke i norsk språkpolitikk. Slik bør det framleis vera.

Tradisjonelt har målrørsla først og fremst vore knytt opp mot sentrumsparti som Venstre, KrF og Sp, men dei siste tiåra har dei stadige angrepa på nynorsken, først og fremst frå krefter i Unge Høgre, ført til at det språkpolitiske bildet er blitt meir polarisert. Då Mål og meining var oppe til politisk behandling, kom mindretalsmerknadane frå Høgre og FrP, dei andre partia var einige om det meste.

Sterke krefter har, i valkamp etter valkamp, systematisk spreidd fordommar mot kunnskap generelt og nynorsk spesielt. Fleire leiande Høgre-politikarar i dei største byane våre har ei fortid som ivrige talsmenn for bokbål – for brenning av nynorskbøker. Dette er sterke verkemiddel. Det er tydeligvis freistande for mange å bruka kampen mot nynorsk som populistisk valpropaganda – i bokmålsområde. Mange vil ta bort nynorskbrukarane sine tilkjempa rettar – rett og slett av di dei er i fleirtal. Slike haldningar viser først og fremst mangel på respekt for andre, og bør slåast hardt ned på i den komande valkampen. Og norsk språkpolitikk bør verta eit tema i valkampen, både i år og i 2013.

På mange måtar er kampen for rettane til brukarar av det norske språket ikkje ulik kampen for rettar i arbeidslivet, altså ikkje ulik det arbeidet fagrørsla gjer. Fagforbundet har vore bevisst på dette i fleire år. Sidan 2003 har vi hatt eit omfattande samarbeid med Landssamanslutninga av nynorskkommunar (LNK), som er ein interesseorganisasjon for dei kommunane som har valt å bruka nynorsk eller som er språknøytrale. Samarbeidet omfattar språkkurs, støtte til viktige nettstader som Framtida.no, Magasinett.no, tidsskriftet Pirion og mykje anna, til dømes utvikling av intern språkpolitikk i organisasjonen. I dag har alle som kontaktar Fagforbundet, rett til svar på den målforma han eller ho brukar. Informasjonsmateriell og publikasjonar skal veksla mellom dei to språkformene, og alle skjema skal vera tilgjengelege i begge målformer.

Dette handlar om å visa respekt for medlemene våre sine rettar – også dei språklege.

Vi håpar også at alle politiske parti vil visa tilsvarande respekt for veljarane sine rettar, anten desse er framforhandla av fagrørsla eller målrørsla.

Jan Davidsen, leiar i Fagforbundet

Vidar Høviskeland, dagleg leiar i LNK