Ordførar i Suldal kommune, Torkel Myklebust, forventar at Ryfylkemuseet har høge ambisjonar for Lølandsenteret som nasjonalt barnekultursenter.
Skal forske på nynorsken
Universitets – og høgskolenettet på Vestlandet (UH-nett Vest ) legg no opp til ei meir omfattande forskning på nynorsk.
Kulturrådet gir støtte til Wikipedia-kurs
Fylkeskommunar, arkiv, museum og regionale kulturnett som vil halde kurs i korleis ein kan skrive for Wikipedia, kan få pengestøtte frå Kulturrådet.
Kreativt tullball
Det siste tiåret har vi som arbeider med kunst og kultur – særleg på konferansar med tettstadutvikling som tema – blitt tuta øyra fulle med at vi tilhøyrer den kreative klassen, ei gruppe som i følgje forskaren Richard Florida er nøkkelen til økonomisk vekst. Den kreative klassen utgjer i følgje Florida 30 % av folket og er først og fremst kunstnarar, supplert med ei brokete samling av it-folk, teknologar, mediefolk, arkitektar, lærarar, forskarar, leiarar, finansfolk, juristar og legar.
Eg har arbeidd med kunst som kjerneverksemd i over ti år, men har enno til gode å sjå på meg sjølv som ein frontsoldat i innovasjonen si teneste. Dei eg har rundt meg, ser neppe slik på meg heller. Eg trur faktisk ikkje at det finst nokon i vårt vesle fylke som ser på meg eller dei som arbeider ved Sogn og Fjordane Teater (SoFt), som nøkkelen til korleis framtida skal utvikle seg her. Om eg skal vere heilt ærleg, er det truleg fleire enn eg orkar å tenkje på, som snarare meiner at vi høyrer fortida til. Kva er det som ikkje stemmer her? Er det kartet til Florida, eller er det terrenget til SoFt?
La oss sjå på terrenget først. Det finst kunstnarar utanfor dei store byane, men dei er få, og arbeidsvilkåra er ikkje mykje å skryte av, sjølv om dei sikkert har blitt betre dei siste tretti åra. Dei som finst, arbeider innanfor institusjonar som SoFt, med ordna arbeidsvilkår som tariffesta løn og ei arbeidstid det går an å leve med. Eg skulle gjerne sagt at vi som hevar løn ved SoFt, tilhøyrer den kreative klassen, men eg slit med å tru heilt på det. Organisasjonsstrukturen til teatret er av den mest konserverande og konservative typen som finst. Teatersjefen er framleis eineveldig herskar på toppen av hierarkiet. Flat struktur er eit temmeleg ukjent omgrep. Innføring av ny teknologi går seint. SoFt var ikkje blant dei første som fekk heimeside på Internettet, for å seie det forsiktig. Elektronisk billettsystem vart innført først i år. Synspunktet om at alle tilsette er like viktige, sit langt inne. Særleg hos kunstnaren, som meiner ho er viktigast, og dinest hos teknikaren, som, sidan ho ikkje er viktigast, meiner at ho i alle fall er nest viktigast og difor viktigare enn han som sit i resepsjonen, som er minst viktig. Gamaldags altså, svært gamaldags.
På den andre sida kan vi jo glimte til, vi som arbeider med teater, òg. Det hender titt og ofte at publikum fortel at dei har fått opplevingar som rører, og som gir dei nye perspektiv i livet. Sjølv om opplevingane ikkje fører til økonomisk vekst, er det kanskje i desse stundene at teatret bidreg til å utvikle verdiar og kreative tankar og idear som skubbar verda eit lite stykke i rett retning.
Kva så med kartet? I følgje Florida er det fire fenomen ved den kreative klassen som er avgjerande for om det skal vere grunnlag for økonomisk vekst. Dess fleire personar innanfor kvart fenomen, dess betre. Dei fire fenomena er talet på kunstnarar, talet på personar med ulik kulturbakgrunn, talet på homofile og lesbiske og talet på menneske som bur i bykjernen.
I Sogn og Fjordane finst det så få kunstnarar, folk med annan kulturbakgrunn, homsar, lesbiske og byar at dei, sjølv om du legg alle saman i hop, berre kan teljast i promillar. Slik er det overalt utanfor Oslo. Likevel blir Florida trekt fram kvar gong det skal drøftast kva som kan skape vekst og utvikling i distrikta. Ver så snill, alle de som vil bidra kreativt til vekst og utvikling i Utkant-Noreg, ikkje kom dragande med Richard Florida ein gong til. Han høyrer heime i New York, ikkje i Førde.
Omdømmeløft for norsk språk
Eg håpar Språkåret 2013 blir eit omdømmeløft for norsk språk, seier Inger Johanne Sæterbakk.
Det nynorske grunnfjellet
Det kom ei fin melding for oss nynorskingar i Sogn og Fjordane her om dagen: Fylket vårt er «det nynorske grunnfjellet». Det er direktør Ottar Grepstad i Nynorsk kultursentrum som seier dette, etter at han har laga ein rapport med språkfakta frå Sogn og Fjordane på oppdrag frå Sogn og Fjordane fylkeskommune. Ikkje noka bombe, seier eg, som bur i Sogn og lever med mykje nynorsk rundt meg. Alle kommunane har nynorsk tenestemål, og 97 % av kyrkjesokna brukar nynorsk liturgi. 14 000 elevar i grunnskulen har nynorsk, medan rundt rekna 384 har bokmål, og berre 10 % av elevane på vidaregåande byter til bokmål. På landsplan er det 50 %.
Men det er sjølvsagt mørke skyer på språkhimmelen. Vågsøy, som er ein småby på kysten med driftige fiskeoppdrettarar, har 23 % bokmålselevar, mest halvparten av alle i fylket. Flora, den eldste byen, har òg over 100 bokmålselevar, 6-7 %. I vekstområda ser me sterkare innslag av bokmål, det gjeld òg i næringslivet i desse områda. Men Førde, fylkessenteret, har berre 3 bokmålselevar. Det er eit oppsiktsvekkjande tal.
Grepstad understrekar at situasjonen er så spesiell at Sogn og Fjordane fylkeskommune har «god grunn til å be om å vere representert og bli teken med på råd i viktige forum der nasjonal og regional politikk blir drøfta som kan få følgjer for språkleg praksis». Det er nemleg vedteke at det skal satsast spesielt på nynorsk nasjonalt. Fylkeskommunen, som har ansvar for nynorsk som ein del av strategien sin, skal drøfta situasjonen for nynorsk på tingseta i juni. Kulturutvalet har bedt om at fylkeskommunen tek leiinga i arbeidet med å få til eit nynorsk forum i fylket, og at det blir sett i gang eit arbeid med ein språkbruksplan for administrasjonen. Så får me sjå kor det går.
Det skjer mykje på dette området i fylket vårt no. Høgskulen i Sogn og Fjordane har fått eit stort forskingsprosjekt på 11 millionar, der ein skal prøva å finna forklaring på kvifor elevane i Sogn og Fjordane gjer det så godt på nasjonale prøver og eksamenar. Det passar liksom ikkje med internasjonale undersøkingar om korleis elevar i utkantstrok greier seg i utdanningssamfunnet. Eitt av prosjekta går ut på å undersøkja om det har noko å seia at elevane i Sogn og Fjordane er reelt tospråklege: Dei har nynorsk i skulen og er trygge på nynorsk i kvardagen sin. Samstundes møter dei bokmål på skjermen og fjernsynet og i avisene og på kiosken. Spørsmålet er om dette gjev elevane ein fordel, at dei blir meir fleksible, opnare for nye læringsmål i skulen.
No får me lata forskarane studera på dette nokre år. Det hadde unekteleg vore kjekt om dei kunne slå fast at det er ein stor fordel å vera elev i Sogn og Fjordane, med det norske mindretalsmålet nynorsk som trygt grunnfjell.
Samarbeid kan gi gevinst
LEIAR: Du er ikkje åleine om du tenkjer på luftige svev, bratte fjellsider og friluftslive menneske som likar å ha hjarta i halsen når du tenkjer på Voss. Kommunen har klart det mange andre slit med, dei har klart å bli så godt som synonymt med ein festival, nemleg Ekstremsportveko.
Veko, som festivalen blir kalla på folkemunne, har sett kommunen på kartet og gitt dei ein marknadsføringseffekt med ein svimlande verdi. Med omlag 10.000 besøkjande, 1200 utøvarar og 400 frivillige i sving er Veko eit arrangement som blir lagt merke til – langt utover landegrensene.
Det er Distriktssenteret som peikar på at kommunane burde utnytte marknadsføringseffekten festivalane i kommunen gir bedre. Det har dei rett i. Festivaldagane er eit fantastisk butikkvindauga for å freiste nye turistar, innbyggjarar og arbeidsøkjarar. Klarer ein å vise fram kva kommunen har å tilby til dei 10.000 besøkjande på Voss under Veko er sjangsen stor for at ein får noko attende, iallefall ei mengd med gode Voss-ambassadørar der ute.
Men det krever ein kommuneadministrasjon som klarer å tenkje nye og spreke tankar. Og ikkje minst at kommunen stiller opp når festivalen treng hjelp og støtte. Klarer kommunen å hjelpe til med vegsperringar, regulere festivalområde og liknande praktiske oppgåver kan fort gevinsten bli stor. Samtsundes må festivalen ta ansvar for å marknadsføre kommunen og heimplassen. Ekstremsportveko har gått så langt som at dei har eit stiftingsvedtak på at dei skal marknadsføre kommunen som ein attraktiv plass å leve og bu.
Rauma kommune og Norsk Fjellfestival har likegodt funne fram til det same slagordet; «verdas beste kommune for naturglade menneske». Det sender eit tydeleg signal ut at dei står ilag om eit samla verdigrunnlag. Kanskje nokon blir freista av det?
Nynorsk som hjernetrim
Fordelar med tospråkleg oppvekst:
Den internasjonale tospråksforskinga har avdekt ei rekkje utviklingsmessige fordelar ved det å veksa opp med to språk frå tidleg alder. Her er nokre viktige funn.
1) Tospråklege born utviklar tidlegare metaspråkleg kompetanse enn einspråklege og er betre i stand til å læra seg andre språk seinare. Tospråklege born kan mellom anna tidlegare skilja mellom form og innhald i einskildord og setningar.
2) Tospråklege born utviklar evne til mentalisering (theory of mind) i snitt eitt år tidlegare enn einspråklege. Dette er evna til å forstå at andre menneske sit på annan kunnskap enn ein sjølv.
3) Tospråklege born utviklar såkalla utøvande kontroll (executive control) tidlegare og betre enn einspråklege. Dette er evna til å planleggja, setja i gang og avslutta handlingar og til å styra merksemd, og ho spelar ei særs viktig rolle for mellom anna akademisk læring.
Språklæring er kognitiv trening
Fleire av desse fordelane viser seg tidleg, allereie i førskulealder, men det er også haldepunkt for å seia at tidleg andrespråkslæring gir nokre av dei same fortrinna. Vidare aukar skriftspråkstrening effekten av tospråksfordelane.
Slike utviklingsmessige fortrinn spelar over på læring generelt, og statistiske undersøkingar frå land som t.d. Canada tyder på at tospråklege faktisk gjer det noko betre på skulen enn einspråklege.
Overføringsverdien til den norske språkkløyvde situasjonen
Det er ikkje openbert at desse innsiktene om tospråksfordelar har nokon overføringsverdi til den norske tospråksituasjonen. Trass alt kan ein hevda at bokmål og nynorsk er å rekna som to skriftspråksvariantar av det same språket, ikkje to skilde språk.
Men det har ikkje vore gjort noko for å finna ut av eventuelle overføringsverdiar. Og det er faktisk ein del haldepunkt for å tru at slike finst. Vi veit mellom anna at så nærskylde språk som katalansk og kastiljansk-spansk gir nett dei same gunstige utviklingsfordelane som andre språkpar der skilnadene er større. Det er vidare all grunn til å tru at språkstimulering på både nynorsk og bokmål bidreg til betre forståing av at språklege uttrykk kan ta ulik form, altså at det bidreg til større metaspråkleg medvit. Internasjonale undersøkingar viser dessutan at personar som er vande med språkleg variasjon, jamt over er betre til å kjenna att skylde ord (arveord, kognatar) frå andre språk enn dei som berre meistrar standardspråket i landet sitt.
Paradokset Sogn og Fjordane
Men den potensielt sterkaste indikasjonen på at den norske tospråksituasjonen gir fordelar, knyter seg til noko dei færraste ville tru: Dei gode skuleresultata i Sogn og Fjordane. Dette fylket ligg på toppen av resultatlista for nasjonale prøvar saman med Oslo og Akershus. Det oppsiktsvekkande med dette er at utdannings- og inntektsnivået i Sogn og Fjordane er lågt, og at fylket i liten grad er urbanisert. Utdannings- og inntektsnivå og urbanitet er kjent for å korrelera sterkt med skuleprestasjonar, og andre fylke med liknande demografisk struktur som Sogn og Fjordane kjem mykje dårlegare ut.
Det kan vera ei rekkje grunnar til at Sogn og Fjordane har så gode resultat. Men når det gjeld språksituasjonen, veit vi dette: Ikkje noko anna fylke har så høg nynorskprosent blant elevane i grunnskulen. Sogn og Fjordane hadde i 2011 97,3 %, Møre og Romsdal 52 % og Hordaland 39 %. Elevar med nynorsk som opplæringsmål blir massivt stimulerte på bokmål og sentralaustnorsk talemål gjennom storsamfunnet, og i praksis har difor nynorskelevar allereie ganske høg kompetanse i bokmål når dei møter det som sidemål på ungdomsskulen. Det motsette gjeld i svært liten grad for bokmålselevar.
Og sidan Sogn og Fjordane er det einaste så å seia reine nynorskfylket, er det ikkje utenkjeleg at dei gode skuleresultata kan sporast til språksituasjonen: Viss det å bli stimulert på både nynorsk og bokmål frå tidleg alder gir nokre av dei same utviklingsmessige fordelane som udiskutabelt tospråklege har, er det å forventa at det vil slå ut på læring generelt.
Meir forsking er muleg – og viktig!
Desse forholda kan vi testa eksperimentelt. Dersom vi gjennom samanliknande undersøkingar kjem til at regionale skilnader i skuleresultat kan knytast til skilnader i kognitiv utvikling med grunnlag i ulik språkstimulering, bør den kunnskapen leggjast til grunn for utforming av ein språklæringspolitikk der eksponering for og trening i begge dei to språkformene våre blir sett på som ein viktig ressurs i skule og barnehage.
Øystein A. Vangsnes
CASTL / Flere språk til flere
Universitetet i Tromsø
Vegen vidare
«Nå kan du bli med på å kåre det største vegholet i Noreg!» forkynte VG 13. mars i år. Avisa oppmoda lesarane sine til å sende inn sine verste vegbilete. Sidan har bileta strøymt inn, og konkurransen er skarp. Førebels er ingen vinnar kåra. Alle som les dette, veit sikkert om ein vegstump som kunne vore med i konkurransen.
VG sin konkurranse er på mange vis den folkelege versjonen av Statens vegvesen si stamnettutgreiing frå 2011. I denne talde Vegvesenet alle veghola i Noreg og slo fast at det trengst 400–500 milliardar kronar for å få riksvegnettet opp på ein akseptabel standard. I følgje utgreiinga kan om lag ein tredel finansierast gjennom bompengar. Resten vil det ta over 30 år å drive inn over statsbudsjettet med noverande nivå på løyvingane. I tillegg har KS (FoU 2008–2009) kalkulert at det manglar mellom 35 og 45 milliardar kroner for å få ta igjen etterslepet på kommune- og fylkesvegar.
Det kan bli mange bomringar rundt om i Noreg i åra som kjem.
Nye måtar å finansiere på
I løpet av 2012 skal regjeringa avslutte arbeidet sitt med nasjonal transportplan for perioden 2014–2023 (NTP). Allereie nå er det klart at nye måtar å finansiere samferdsel på vil få ein viktig plass i planen. Det skal bli spanande å sjå kva forslag som kjem på bordet. Ulike aktørar har allereie vore ute og lansert sine forslag.
Enkelte hevdar at offentleg privat samarbeid (OPS) er løysinga, andre vil ta i bruk Statens pensjonsfond utland. Finansnæringens Fellesorganisasjon (FNO) har teke til orde for at det bør etablerast eit statseigd finansieringsselskap som kan bruke den norske obligasjonsmarknaden til å finansiere dei mange uløyste oppgåvene innan infrastruktur. Selskapet skal skrive ut obligasjonar, helst statsgaranterte, for å sikre dei beste vilkåra i marknaden.
Fordelen med ei slik løysing er at prosjekt ikkje vil stoppe opp som følgje av manglande budsjettdekning dei enkelte åra. For samfunnet vil dette gi økonomiske gevinstar i form av raskare gjennomføring og betre heilskap ved prosjekt som strekkjer seg over fleire år. Dette er ikkje heilt ulikt den måten som mellom anna Avinor og Statnett i dag finansierer oppgåvene sine på.
Kommunalbanken si rolle
Kommunalbanken ser infrastruktur som et viktig finansieringsområde framover. Ved årsskiftet hadde banken forpliktande låneengasjement på 22,2 milliardar norske kroner knytte til 21 ulike vegprosjekt over heile landet. Banken ventar auka etterspurnad etter lån til infrastruktur i åra som kjem, først og fremst som følgje av forvaltningsreforma frå 2010, då store deler av riksvegnettet blei overført frå staten til fylkeskommunane – «hol for hol» som ein fylkespolitikar frå Austlandet formulerte det.
Det er ingen tvil om at det må tenkjast nytt for å skaffe kapital til det store etterslepet Noreg har innan infrastruktur. I lys av dette er FNO sitt forslag godt. Vi ser gjerne at Kommunalbanken kan bli ein del av denne løysinga. Skal vi bli eit instrument for styresmaktene, må det nokre praktiske endringar til i rammevilkåra våre, men Kommunalbanken har i alle høve den kompetansen og erfaringa som skal til.
Tor Ole Steinsland er kommunikasjonsdirektør i Kommunalbanken
Prøvebur bygda
Har du nokon gong tenkt at det kunne ha vore greitt å prøvebu ein plass før du bestemmer deg for å flytte dit? I Vinje kan du det.
Ein nynorsk hovudstad?
Dei siste vekene har debattbølgjene i fleire norske aviser gått høgt om Bergen eller Oslo skal vera nynorskhovudstaden i Noreg. Ingen av kandidatane har, etter mi meining, til no fremja overtydande kandidatur.
Fleire debattantar har drege fram forskar ved NHH, Johannes Nymark, sitt gamle argument om at nynorsk manglar det den spanske målforma katalansk nyt godt av, nemleg byen Barcelona. I Spania står fleirtalsforma kastiljansk sterkt i Madrid og store delar av landet elles, medan katalansk er fleirtalsform i Barcelona og skapar legitimitet for målforma katalansk, både i byen og i resten av regionen.
Men sjølv om Bergen er ein sjarmerande by, blir han liksom ikkje heilt det same som Barcelona – noko kulturhistoria vår og debatten dei siste vekene tydeleg har synt oss.
Nokre parallellar finst likevel: I Spania sette general Franco fyr på katalanske bøker i stor stil. Han tok også konsekvensen av kultursynet sitt og la like godt ned forbod mot bruk av katalansk.
Ingen norske politikarar har, til no, gått så langt. Men i Noreg har fleire framståande politikarar i hovudstaden Oslo og i wannabehovudstaden for nynorsk, Bergen, ei nær fortid som forsvararar av bokbål – så lenge bøkene er på nynorsk.
Bakgrunnen for den aktuelle hovudstadsdebatten er eit spennande innspel frå Kultur Vest, Hordaland Teater og Nynorsk kultursentrum om at det nynorske Hordaland Teater bør flyttast frå lite tidsmessige og til dels upraktiske lokale på Stend i Fana til Bergen sentrum, og at mandatet til teatret bør utvidast frå å vera eit barne- og ungdomsteater til å vera eit moderne kvalitetsteater for eit breitt publikum. Eit teater som spelar på nynorsk – i den norske regionen der nynorsk står sterkast.
Ideen er god, men vart grundig parkert på eit sidespor då ein tidlegare teatersjef fekk stå fram over tre heilsider i Bergens Tidende med alvorlege og bitre skuldingar om kvalitetssvikt ved teatret og om at alt ville ha vore så mykje betre dersom han framleis hadde fått vera sjef. Utspelet skapte, forståeleg nok, mykje uro, og over natta var ein gryande, spennande kulturdebatt redusert til ein uvesentleg persondebatt. Om ikkje Bergen er for liten til å vera kulturhovudstad, er i alle høve nokre av kulturfolka der for små.
Ja, me ønskjer oss sterke nynorskinstitusjonar i alle regionar der nynorsk står sterkt. Men så lenge me vil at nynorsk skal vera eit likestilt språk i heile Noreg, og så lenge Oslo er hovudstad for heile landet, bør Oslo også vera nynorskhovudstaden. Og så bør det bli alle gode nynorskvener si oppgåve å kjempa for at kommunen klarar å ta på seg ei slik oppgåve.