For første gong har Noreg no fått ei allmenn språklov, ei lov om språkets status og bruk i heile samfunnet, ikkje berre i det offentlege, skriv Ingvar Engen, tidlegare seniorrådgjevar i Kulturdepartementet.
Viktigast av alt det nye Stortinget har vedteke, er at norsk språk endeleg har fått eit lovfesta vern. Det er på høg tid. I mange andre land har fleirtalsspråket lenge hatt eit slikt legalt ankerfeste. Sverige fekk ei allmenn språklov i 2009, Island i 2011. Danmark har to lover om dansk språk. For norsk har vi lenge hatt lova om målbruk, men den regulerte berre tilhøvet mellom bokmål og nynorsk og gjaldt berre i det offentlege, i praksis mest i staten.
Gjev status
Den nye lova slår fast at norsk er det nasjonale hovudspråket i Noreg. Ei slik statusgjevande lovføresegn er normdannande. Ho inneber at norsk skal ha funksjonen som det fellesspråket alle må meistra for å kunna integrerast i samfunnet. Ho inneber også at norsk skal vera det føretrekte bruksspråket. Slik vil lova kunna førebyggja domenetap for norsk språk. For statusføresegna må sjåast i lys av lova sitt formål om å styrkja norsk som eit samfunnsberande språk som skal kunna nyttast på alle samfunnsområde og i alle delar av samfunnslivet.
At lova dermed famnar så mykje vidare enn den tidlegare mållova, betyr også at nynorsk no har fått ein rettsleg likeverdig status med bokmål ikkje berre i det offentlege, men i alle delar av samfunnet, ei svært viktig prinsippendring. Lova har også som formål å fremja likestilling mellom bokmål og nynorsk. Slik skal lova vera ei motvekt mot alt det som gjer at nynorsk har vanskelegare rammevilkår enn bokmål. I likestilling ligg mellom anna at lova skal verka i retning av ei jamnare bruksfordeling mellom bokmål og nynorsk i heile samfunnet.
Positiv særbehandling av nynorsken
Ei allmenn språklov rettar ein appell til alle språkbrukarar, private som offentlege. Men det er rimeleg å stilla ekstra krav til det offentlege. Derfor har lova eigne ansvarsreglar for offentlege organ. Dei har no fått eit lovfesta ansvar for å bruka, utvikla og styrkja bokmål og nynorsk, og eit særleg ansvar for å fremja nynorsk, det norske språket som i utgangspunktet er minst brukt. Det siste inneber ei positiv særbehandling av nynorsk. At dette prinsippet no er lovfesta, representerer eit viktig gjennomslag, som kan gi ekstra tyngd til arbeidet med å styrkja nynorsken si stilling.
Det er presisert i lovmerknadene at det offentlege sitt ansvar for å utvikla norsk språk stiller krav til språkleg kvalitet og til å sikra ein oppdatert norsk terminologi innanfor eige fagfelt. Slikt utviklingsarbeid vil også vera med på å styrkja språket. Språkstyrking var eit nøkkelord i språkmeldinga frå 2008, og premissane i proposisjonen byggjer i mangt og mykje vidare på denne meldinga. Eit sentralt prinsipp her er at alle departement har eit overordna språkpolitisk ansvar innanfor eigen sektor. Også dette sektorprinsippet har no fått eit rettsleg ankerfeste gjennom ansvarsreglane i språklova.
Urfolksspråk og minoritetsspråk
Det offentlege ansvaret, sektorprinsippet medrekna, gjeld også dei andre språka som til liks med norsk har historisk heimstadrett i Noreg. I lova blir alle desse innordna i eit felles system av nasjonale språk med offisiell status, med spesifikke statusnemningar som avspeglar at dei likevel har ulike funksjonar i det norske samfunnet. I tillegg til nasjonalt hovudspråk er det tre andre slike statuskategoriar. Samiske språk har fått status som urfolksspråk, kvensk, romani og romanes som nasjonale minoritetsspråk, og norsk teiknspråk har fått status som nasjonalt teiknspråk.
Ansvaret for samisk språk har frå før basis i sameparagrafen i Grunnlova, som også nemner kultur og samfunnsliv. Språkets status og bruk er nærmare regulert i samelova. Språklova stadfestar det offentlege ansvaret for samisk språk i ei tilsvarande føresegn som for norsk språk. Som samisk er kvensk, romani og romanes verna etter det europeiske sjarteret for regions- og minoritetsspråk, men no har offentlege organ fått eit lovfesta ansvar for å verna og fremja dei. Dette ansvaret omfattar også norsk teiknspråk, som ikkje har tilsvarande folkerettsvern. For norsk teiknspråk betyr derfor språklova eit ekstra langt steg framover.
Plikter for offentlege organ
I tillegg til dei allmenne ansvarsreglane har lova meir detaljerte pliktreglar om offentlege organ sin eigen språkbruk. Dei fleste regulerer forholdet mellom bokmål og nynorsk, kjem i staden for den omtalte mållova og har som siktemål dels å ta utvida omsyn til språkbrukarane, dels å gi auka bruk av nynorsk. Eit illustrerande døme er at fylkeskommunane no får plikter som før berre omfatta statsorgan. Alle må dei no svara private og kommunar i deira eige språk, mens nøytrale fylkeskommunar må veksla språk i allmenne dokument, slik at det blir ei rimeleg fordeling mellom bokmål og nynorsk.
Også for statsorgan er pliktene utvida. Ein ny klageregel gjer at private kan få personlege dokument utferda på nytt dersom dei ikkje har fått det i sitt eige språk. Kravet om at skjema skal finnast både på bokmål og nynorsk, gjeld no også digitale sjølvbeteningsløysingar. For regionale statsorgan som er språknøytrale, er det allmenne vekslingskravet supplert med kvotekrav slik at nynorskbruken skal auka. For sentrale statsorgan er heimelen for kvotekravet på minst 25 prosent av kvart språk flytta frå forskrift til lov, eit tydeleg signal om at regelen må handhevast strengare enn til no.
Her er realkompetanse i nynorsk ein nøkkelfaktor. Derfor er det no lovfesta at statsorgan og fylkeskommunar pliktar å byggja opp og halda ved like den skrivekompetansen som skal til for å kunna bruka nynorsk og bokmål etter reglane. Det legg ansvaret eintydig hos arbeidsgjevar, som ikkje kan slå seg til ro med eit lovfesta formalkrav retta mot dei tilsette. No er det i staden lovfesta at arbeidsgjevar har rett til å krevja at tilsette kan skriva både nynorsk og bokmål. Om ein tilsett blir friteken av arbeidsgjevar eller har rettsleg fritaksgrunn, er uansett ikkje organet friteke frå å følgja reglane i lova.
Offentlege selskap
Eit viktig framsteg er at også sjølvstendige rettssubjekt med offentleg fleirtal i styret i utgangspunktet er omfatta av språklova, og at dei med statleg styrefleirtal er omfatta av same krav til bruk av nynorsk og bokmål som gjeld for andre statsorgan. Dette gjeld likevel ikkje selskap som har til hovudoppgåve å driva næring i direkte konkurranse med og på same vilkår som private. Grensedraginga er den same som etter offentleglova. Men det kan gjerast unntak i forskrift, så ein bør følgja med på forskriftsarbeidet slik at unntaka ikkje blir så omfattande at det grev grunnen under lovkriteria.
Klarspråk og rettskriving
Nytt er det også at offentlege organ har fått lovfesta plikt til å kommunisera på eit klart og korrekt språk som er tilpassa målgruppa. Det har også ein velferds- og demokratidimensjon. Gjennom den nye lova har elles offisiell rettskriving fått ei sterkare stilling. Frå før hadde staten ei instruksfesta plikt til å følgja rettskrivinga. No er plikta utvida til også å omfatta kommunar og fylkeskommunar. Det er lovfesta at alle statsorgan skal ha norske namn, at skrivemåten skal følgja offisiell rettskriving, og at Språkrådet skal gi råd om skrivemåte og namneskikk før namna blir fastsette.
Språkrådet
I tillegg har Språkrådet i lova fått eit generelt ansvar for å føra tilsyn med reglane om statleg språkbruk. Grunnlaget for dette tilsynet er styrkt ved at statsorgan har fått plikt til å gi rapportar og opplysningar. Språkrådet skal rettleia alle offentlege organ om alle reglane i lova, også dei allmenne ansvarsreglane. Lova slår elles fast at Språkrådet er statens forvaltningsorgan i språkspørsmål. Dermed kan ikkje Språkrådet avviklast utan lovendring. Lova fastset også det som frå før går fram av vedtekter, at det er Språkrådet som forvaltar dei offisielle skriftnormalane i bokmål og nynorsk.
Lova er ikkje nødvendigvis perfekt slik ho er i dag, og har møtt kritikk frå dei som hadde ønskt seg meir, og frå den førre opposisjonen i Stortinget. Sjølv om ikkje all kritikken var like godt fundert, kan lova med fordel byggjast vidare ut. Uansett representerer den vedtekne lova ein historisk milepæl som utvidar og styrkjer det språkpolitiske rettsgrunnlaget. Det bør ikkje minst språkorganisasjonar og interesserte elles vita å utnytta, for lova blir ikkje viktigare enn vi gjer ho til. Derfor bør vi alle bruka lova konstruktivt og slik vera med og pressa på for ein ny giv i språkpolitikken.
—
Dette er eit samandrag av andre versjon av Analyse av språkloven, med forklaringer og kommentarer av Ingvar Engen, offentleggjort 7. januar 2022.
