Innleiing på landstinget i Landssamanslutninga av nynorskkommunar på Stord.
Medan nyttårsrakettar og naudbluss dalar og lenge før nyttårskonserten vaknar nordmenn i 2022 opp i eit Noreg med ei ny lov om språk. I denne korte invitten til å drøfte meininga med livet og lova stoppar eg fem stader.
Eg peikar på mål som blei borte, prosess med mange utkast, dei viktige paragrafane for nynorskkommunane, status for lov og språk, og tiltak frå kommunar og fylkeskommunar.
Manuskriptet var ferdig før valdagen, og synspunkta er difor uavhengige av valresultatet. Eg har tenkt å vere såpass tydeleg at poenga når fram til bakarste benk.
Mål som blei borte
I 2009 drøfta Stortinget stortingsmeldinga Mål og meining om ein heilskapleg språkpolitikk som regjeringa Stoltenberg hadde lagt fram året før. For norsk språk samla parlamentet seg då om tre hovudmål:
1. Norsk – nynorsk og bokmål – skal sikrast som det overordna fellesspråket for alle i Noreg.
2. Norsk skal vere det samfunnsberande språket i landet, brukt til administrasjon og samfunnsdebatt, som held storsamfunnet saman og gir det identitet.
3. Norsk skal vere eit mest mogleg fullverdig eller komplett språk som kan brukast på alle samfunnsområde, og som har den statusen som trengst for dette.
Språklova byggjer på desse måla. I dei programma partia gjekk til val på for åra 2021–25, er dei knapt å finne 1. Ingen parti snakkar om fellesspråk, berre Arbeidarpartiet og Venstre har sett samfunnsberande på papiret, og Arbeidarpartiet er åleine om målet om to fullverdige norske språk. I den grad partia og politikarane har mål og meining i eigen språkpolitikk, skriv det seg mest frå av den velkjende innfallsmetoden.
Prosess med mange utkast
Etter språklover i 1930 og 1980 vedtok Odelstinget i mars 2021 ei tredje og utvida språklov. Under skiftande regjeringar hadde embetsverket i Kulturdepartementet då arbeidd med ei slik lov.
Eit første, komplett og ambisiøst framlegg til språklov låg føre i august 2013, men dette blei aldri behandla på noko politisk nivå i regjeringa Stoltenberg.
Regjeringa Solberg tok til på arbeidet med ei ny språklov seint i 2014. Då skulle lova ikkje utløyse nye språklege rettar for innbyggjarane. Det er uklart kor langt dette arbeidet kom.
Som ny kulturminister i 2018 tok Trine Skei Grande raskt til på lovarbeidet. Alt i august 2019 var eit framlegg ute på høyring før regjeringa Solberg la fram endeleg forslag i mai 2020.
Tre ganske ulike utkast til ei ny lov under fem kulturministrar på sju år er sjeldan kost. Det vil seie at sentrale medarbeidarar i staten har tenkt mykje på saka i lang tid, medan ein del av dei politikarane som har vore involverte over tid, alt er ute or språklovsoga.
Høyringsprosessar er meir enn politisk-administrative pliktløp. Arbeidet med høyringsfråsegner kan gi mykje innsikt i eit saksfelt som ein kjenner meir eller mindre til frå før.
Dette høvet nytta altfor få nynorskkommunar. Av 113 høyringsfråsegner med merknader hausten 2019 kom 3 frå fylkeskommunar og 5 frå kommunar som er med i LNK.2 Av dei 11 kommunane og fylkeskommunane som då hadde vore kåra til Årets nynorskkommune, sende berre 4 høyringsfråsegner.3 At LNK sende fråsegn, var nok eit argument for at mange ikkje gjorde noko sjølve. Det burde det ikkje ha vore.
Dei viktige paragrafane for nynorskkommunane
Måla frå 2009 er altså utgangspunktet for den nye språklova. Det er i seg sjølv nok til at ein gjennomsnittleg ordførar i ein gjennomsnittleg kommune må kunne ta dei på strak arm.
Lova er meir detaljert enn mållova av 1980, men dekkjer også mange fleire grupper av språkbrukarar enn gamlelova. Mellom dei 22 paragrafane bør LNK-kommunane særleg merke seg fem.
For første gong er offentleg forvaltning lovpålagt å særbehandle nynorskbrukarane positivt, i § 1 omtalt som «eit særleg ansvar for å fremje nynorsk som det minst bruka norske skriftspråket». Dette inneber også at prinsippet nynorsk er bygt inn i lova. I språkmeldinga var dette omtalt som «at omsynet til nynorsk alltid skal vurderast eksplisitt når spørsmål som vedkjem norsk språk, blir tematisert». 4
Før denne lova var nynorsk og bokmål berre formelt jamstilte språk i offentleg forvaltning og skule. Med § 4 får bruk av nynorsk ein rettsleg likeverdig status med bokmål både i det offentlege og i alle andre delar av samfunnet. Lova dekkjer all språkbruk i offentleg og privat sektor. Difor kan ingen kommune oversjå språklova.
§ 9 speglar den politiske tyngda som etter kvart er lagt i arbeidet for klart og korrekt språk. Her har kommunar og fylkeskommunar mykje ugjort. Gjennom kursa sine har LNK ganske konsekvent halde fast ved samanhengar mellom det å bruke nynorsk og det å ordleggje seg klart. Med språklova blir dette sambandet stadfesta og framheva.
«Offentlege organ skal følgje den offisielle rettskrivinga for bokmål og nynorsk», heiter det i § 10. Dette gjeld både kommunar, fylkeskommunar og organ som desse eig.
Fylkeskommunane må vere klare over at kvar borgar no har ein lovfesta rett i § 15 til å få ymse brev, dokument og svar på sitt eige språk. Det gjer dette forvaltningsnivået til tospråksmiljø med krav om nok kunnskap til å skrive gode, klare dokument på korrekt nynorsk og bokmål. I fylkeskommunane med nynorsk administrasjonsspråk må ein vere veldig tydelege om kva det inneber for at nynorsk skal bli verande grunnlaget.
Etter § 16 skal kvart einaste statsorgan meistre å skrive både nynorsk og bokmål. I gamlelova var dette eit lovfesta krav til tilsette, medan krava til organa berre stod i forskrifta. No er krava til organa lovfesta, og eit statsorgan har høve til – men pliktar ikkje – å påleggje tilsette slik kompetanse. Her må kommunane følgje opp eigne krav til staten.
Forskriftene til dagens mållov blir førte vidare med mindre dei strir imot språklova. Der er ingen generell heimel for forskrift i den nye lova. Det ein ønskjer å oppnå for nynorskbrukarar, må såleis etablerast gjennom praksis. Reell status må delvis kome i staden for formell regulering.
Status gjennom praksis
Kva som gjer at språk får ulik sosial og kulturell status, femner om faktorar som sjeldan kan lovfestast. Det vil likevel ikkje seie at ei lov ikkje kan påverke status. Eitt av rammevilkåra for nynorskbrukarane er korleis lova blir brukt, og kva status lova får over tid.
Ei lov i seg sjølv endrar ikkje all verda, sjølv om røykjelova har vist at det sanneleg kan skje. Språklova blir så viktig som brukarane gjer lova til. Dette var den beste språklova ein kunne få no. Då gjeld det å gjere språklova av 2021 viktigare enn mållova av 1980.
Sosialt og kulturelt har dei aller fleste nynorskbrukarane vore knytt til miljø, klassar, område med lågare status enn dei med mest sosial og økonomisk definisjonsmakt. I det meste av det 20. hundreåret var målrørsla og andre nynorskmiljø meir opptekne av å peike på brot på mållova enn å støtte dei som faktisk gjorde som Stortinget hadde føresett. Saman med presset frå bokmålsmiljø som ikkje aksepterte at dei var ein del av eit tospråkleg samfunn, svekte desse statusen for lova.
Denne fella må verken nynorskkommunar eller andre gå i etter 2021.
Oppfølging for endring
Dei direkte pliktene og rettane for kommunane er få, medan noko meir gjeld for fylkeskommunane. I oppfølginga av språklova peikar fem tiltak seg ut.
Språklova regulerer svært lite av det kommunane driv med. I det minste bør kommunane merke seg den intensjonen som ligg til grunn om språklege rettar for kvar innbyggjar i § 15. I det statlege Kontakt- og reservasjonsregisteret finn kommunane informasjon om kva språk innbyggjarane ønskjer. Staten pliktar å følgje det ønsket. Kommunane gjer klokt i å gjere det same. Det vil seie at kvar kommunane må syte for at avdelgane meistrar både nynorsk og bokmål.
Som før bestemmer kvar kommune over staten i spørsmålet om kva for eit av dei norske skriftspråka staten skal bruke til kommunen. Ordlyden i § 11 inneber at det ikkje lenger er lovfesta at det er kommunestyret som gjer slike vedtak. Her bør kvar kommune føre vidare regelen om at språkvedtak er det kommunestyret som gjer, ikkje administrasjonen. Kommunane kan på denne måten markere at så viktig er faktisk språk og språklov at kommunestyret avgjer utan delegert mynde.
§ 12–14 handlar om krav til sentrale og regionale statsorgan. Somt er velkjent, somt er nytt. Her bør nok LNK hjelpe kommunane med klare råd og retningslinjer om kva kommunane må vere merksame på.
Språkrettar kan stå på spel fleire stader enn i språklova. Det gjekk både meg og andre hus forbi at Stortinget hausten 2020 vedtok ei lov om integrering som gjeld frå 1. januar 2021.5 Der står det mykje om språklege rettar og plikter for innvandrarar, men språket norsk er uspesifisert, og dermed blir nynorsk usynleg.
For kommunane er opplæringslova særleg viktig. Ut frå intensjonane i språklova gjer kommunane no klokt i å rydde kraftig opp i arbeidet med innkjøp av digitale og andre læremiddel, programvare til skular og administrasjon, og ta konsekvensen av at ordbøker og ordlister faktisk skal vere godkjende av Språkrådet.
Like frå 1892 har innbyggjarane hatt rett til å seie sitt i lokale, rådgivande folkerøystingar om opplæringsspråk i skulen. Begge dei utvala som i 1995 og 2019 la fram forslag til ny opplæringslov, ville fjerne denne retten og gi den til kommunestyret.6 Det ville også KS, men ikkje regjeringa Solberg i høyringsframlegget.7 Gå berre ut frå at spørsmålet dukkar opp att. Difor bør ein skokk LNK-kommunar i høyringa om ny opplæringslov seie tydeleg frå før høyringsfristen 20. desember 2021 om at innbyggjarane deira skal ha den same retten som før til å påverke norsk språkpolitikk nedanfrå.
Open inngang
Frå no av er det altså tre ord som både riks- og lokalpolitikarar og tilsette i offentleg forvaltning bør ta på strak arm: fellesspråk, samfunnsberande og fullverdig. Desse orda bør vere like sjølvsagde som meter, kohort og karantene er blitt.
Språklova femner om så mykje at det vil ta tid for både LNK og andre å gripe tak i alt som må gjerast frå og med 2022. Det meste er ikkje gjort ved at språklova er vedteken. Tvert om, også for kommunane og fylkeskommunane er det meste ugjort. Eg ønskjer inderleg lykke til!
Kjelder:
1 Ottar Grepstad: På parti med språket? Språkpolitikk i norske partiprogram 1906–2025, Volda 2021, s. 15 ff.
2 Rogaland fylkeskommune, Telemark fylkeskommune, Vestland fylkeskommune, Fjell kommune, Gloppen kommune, Sveio kommune, Vinje kommune og Ålesund kommune.
3 Fjell kommune, Sveio kommune, Vinje kommune og Ålesund kommune.
4 St.meld. nr. 35 (2007–2008) Mål og meining, Oslo 2008, s. 212.
5 Prop. 89 L (2019–2020) Lov om integrering gjennom opplæring, utdanning og arbeid (integreringsloven) og Innst. 389 L (2019–2020), vedteken i Odelstinget 13.10.2020.
6 NOU 2019: 23 Ny opplæringslov, Oslo 2019, s. 384 ff.
7 Kunnskapsdepartementet: Høringsnotat. Forslag til ny opplæringslov og endringer i friskoleloven, Oslo 26. august 2021, s. 89–93.
Sjå videoopptak frå innleiinga og samtalen på landstinget! (første del av innleiinga kom dessverre ikkje med)
